Zapalenie zatok jest stanem patologicznym często spotykanym w praktyce otolaryngologicznej, przy czym można mówić zarówno o zapaleniu zatok czołowych, jak i przynosowych. Najczęstszym objawem są bóle w okolicy czołowej, nasilające się przy pochylaniu się czy zaburzenia węchu. Przez guz Potta rozumie się zapalenie kości i szpiku kostnego w obrębie kości czołowej (co opisywane na początku było jako następstwo urazu) z widocznym w tych okolicach obrzękiem. Jak wskazuje praktyka kliniczna, pojawienie się guza Potta może być także następstwem stanu zapalnego zatok (czołowyc i przynosowych). W sytuacji wystąpienia guza bardzo duże znaczenie ma szybka i trafna diagnoza oraz jak najszybsze podjęcie wczesnego leczenia, gdyż powikłania wewnątrzczaszkowe spowodowane jego wystąpieniem mogą być rozległe i bardzo groźne [1].

Zapalenie zatok

Zapalenie błony śluzowej jamy nosowej oraz zatok jest bardzo istotnym problemem zdrowotnym. Ze względu na ilość zachorowań i rozprzestrzenienie w populacji tego zjawiska patologicznego można stwierdzić, że stanowi ono znaczący problem pod kątem zdrowia publicznego, a więc z punktu widzenia epidemiologicznego, ale także pod kątem kosztów i obciążenia finansowego [3].

W jaki sposób definiowane jest zapalenie zatok i czym jest?

Zgodnie z wytycznymi zapalenie zatok określane jest jako stan zapalny, który wykazywać musi przynajmniej 2 objawy, przy czym którymś z nich powinno być uczucie niedrożności nosa i wydzielina. Obok tego wystąpić powinien przynajmniej 1 z objawów: ból/poczucie rozpierania twarzy, zaburzenia węchu, współistniejące polipy, śluzowo ropna wydzielina, pojawienie się obrzęku błony śluzowej nosa lub zmiany w obrazie TK [4].

Czym jest guz Potta?

Zapalenie szpiku kostnego kości czołowej ze współistniejącym gromadzeniem się ropy w przestrzeni podokostnowej, objawiające się obrzękiem w okolicy czołowej, nazywane jest guzem Potta. Jego wystąpienie wiąże się ściśle z nieleczonym lub źle leczonym zapaleniem zatok, a doprowadzić może do bardzo rozległych i ciężkich powikłań wewnątrzczaszkowych. Literatura specjalistyczna w tym temacie skupia się głównie na opisach przypadków, a grupą wiekową najczęściej dotkniętą tym problemem są dzieci. Ze 115 przypadków opisach do roku 2017 74 stanowiły dzieci, a jedynie 41 to dorośli.

Powstawanie

Guz Potta jest stanem patologicznym najczęściej występującym jako powikłanie stanu zapalnego zatok czołowych i dotyczy to zarówno zapalenia o ostrym, jak i przewlekłym przebiegu. W zdecydowanej większości przypadków w toku procesu diagnostycznego zostaje ujawniony stan zapalny więcej niż jednej zatoki – może on bowiem dotyczyć również zatok szczękowych oraz sitowych. Szacunkowo rzecz ujmując i odnosząc się do statystyk, można powiedzieć, że proporcjonalnie aż w 75% przypadków guz Potta jest powikłaniem zapalenia zatok, a w pozostałych 15% przypadków stanowi on następstwo urazu. Inne, wymieniane przyczyny powstawania guza Potta to między innymi zapalenie wyrostka sutkowatego, ukąszenie przez owada, stosowanie akupunktury, przebyte zapalenie ucha środkowego, stany zapalne okołozębowe, przeszczep włosów czy torbiel zastoinowa zatok czołowych [1].

Skala problemu

Stan patologiczny, jakim jest guz Potta, nie ma ograniczeń wiekowych, jednak powołując się na statystyki, można stwierdzić, że wśród zachorowań najczęściej rejestrowane są osoby w wieku nastoletnim z tendencją w kierunku płci męskiej. Najwięcej diagnoz przypada na 11. rok życia, co tłumaczy się większą tendencją do zapadania na infekcje górnych dróg oddechowych, które wiążą się często z zapaleniem zatok, jak również ze specyficzną w tym okresie rozwojowym budową zatok czołowych. Istnieją oczywiście przypadki wskazujące na odstępstwa od tej „normy” wiekowej występowania guza – opisano bowiem przypadek dziecka w wieku 7 tygodni, u którego pojawienie się guza związane było z wystąpieniem posocznicy [1].

fot. panthermedia

Jak przebiega patologiczny proces tworzenia się guza?

Aby zrozumieć to zagadnienie, należy zacząć od budowy zatok, które to wykształcają się z przednich komórek kości sitowej w przestrzeni pomiędzy wewnętrzną i zewnętrzną blaszką kości czołowej. Proces upowierzchniania zatok czołowych przypada na okres rozwoju pomiędzy 2. a 12.-15. rokiem życia, a uwidocznić je na zdjęciu rentgenowskim można najwcześniej po ukończeniu 6. roku życia. Gdy dochodzi do zaburzenia, jakim jest pojawienie się stanu zapalnego w zatokach czołowych, rośnie ryzyko wystąpienia zapalenia szpiku kostnego, którego najczęstszym powikłaniem jest właśnie guz Potta. Kiedy mamy bowiem do czynienia ze stanem zapalnym zatok, istnieje prawdopodobieństwo, że poszerzy się ono w kierunku przednim, co spowodować może zniszczenie kory kości czołowej. Jest to bezpośrednia przyczyna gromadzenia się treści ropnej pod okostną, czego skutkiem jest widoczny w okolicy czołowej obrzęk. Jeśli natomiast stan zapalny będzie rozprzestrzeniał się w kierunku tylnej ściany zatoki czołowej, może doprowadzić on do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych czy powstania ropni nadtwardówkowych i podtwardówkowych. Innym sposobem rozprzestrzeniania się infekcji jest rozsiew krwiopochodny, kiedy błona śluzowa występująca w zatokach jest drenowana przez żyły bezzastawkowe tworzące anastomozy z podtwardówkowym splotem żylnym wraz z żyłami okostnej. W ten sposób zakażony materiał w ułatwiony sposób przedostaje się do żyły oraz narusza strukturę kości, czego efektem jest zapalenie szpiku kostnego, zapalenie mózgu czy zakrzepica zatoki żylnej [1].